Şap Hastalığı (Aphta epizootica)

[Bilim Forum]

Ruminantlara has ağız mukozası, tırnak ve meme başı derisi ile rumen mukozası ve myocardiumda yerleşen viral kökenli bir enfeksiyondur. Kültür ırkı sığırların danalarında myocarditis'den ani ölümlere sebep olur. Tipik patolojik lezyonlar vezikül, veziküllerin birkaç gün içinde patlayarak yerlerinde erezyon oluşumu ve bazı olgularda ikincil enfeksiyon nedeniyle tırnağın corium tabakasının ve meme dokusunun yangılanarak komplikasyonu şeklinde seyreder. Hastalık Britanya adaları ve İskandinavya hariç bütün dünya ülkelerinde salgınlara neden olur. Ülkemiz sığırlarında her yıl epizootiler yapar. Hayvan nakliyatı, yetersiz aşılama ve hayvansal materyal ile bulaşır. Çok büyük ekonomik kayıplara, gereksiz aşı ve ilaç tüketimine neden olur. Aşılamaya rağmen suş farklılığı nedeniyle salgınlar tekrar ortaya çıkmaktadır. Sığır, manda, koyun, keçi, domuz, deve ve yabani ruminantlarda görülür. En duyarlı türler sığır ve domuzlardır. Koyun ve keçiler sığırlara oranla kısmen dirençli olduklarından enfeksiyon selim seyreder. Buna karşın kuzular şapa dirençsizdir.

Etiyoloji: Ruminantlarda (evcil ve yabani) Picornaviridae ailesinden Aphtovirus hastalığın etkenidir. Virusun 7 serotipi mevcut olup, seotipler arasında antijenik benzerlik olmasına karşın, çapraz (kros) bağışıklık reaksiyonu mevcut değildir. Tip A, O, C, SAT (South African Territories) 1, SAT 2, SAT 3 ve Asia 1 suşları ve serotiplerin komplement fikzasyon testi ile saptanan 61 subtipi ortaya konmuştur. O İndia 53/79, Asia 1 İndia 8/79 gibi. Aphtovirus ikozahedral simetrik ve 24 nm çapa sahiptir. Tek iplikli pozitif polariteye sahip RNA ve dış kapsidi 32 kapsomer kapsar. 8000 bazdan oluşmuştur. 2.8×10 üzeri 6 Dalton ağırlıktadır. Dış kapsid proteinlerinin karakteristik yapısı enfekte hayvanlarda bağışıklık yanıtını stimüle eder. Yapısal proteinlerdeki değişiklikler aşılama veya enfekte hayvanlarda direnç oluşumu üzerinde etkilidir. Tipik epiteliotrop bir virus olup, başta ağız mukozası, meme başı ve tırnak arası derilerine yerleşerek aft'lar meydana getirir. Dana ve domuz yavrularında virusun miyotropizm (myocarditis aphtosa) gösterdiği, bazı olgularda neurotropizm göstererek kalp ve sinir sistemi lezyonlarına neden olduğu ortaya konmuştur.

Epidemiyoloji: Çok bulaşıcı bir hastalıktır. Solunum yolu ile bulaşır. Virus kuru dışkıda yazın 14 gün, kışın 6 ay ve idrarda 39 gün etkinliğini yitirmez. pH değişikliklerine çok duyarlıdır. Örneğin pH 6'nın altında etkinliğini yitirir. 4°C'de canlılığını yitirmez. Ultraviyole üzerinde etkili değildir. %60 rutubet en iyi yaşadığı ortamdır. Hastalık enfekte hayvanlar ile yayılır. Koyun, keçi, domuz ve sığırlar, yem maddeleri, nakil araçları hastalığı yayar. Enfekte karkas virus içerir. 60-250 km mesafelere bir anda yayılır. Vertikal ve horizontal bulaşma mümkündür. İklim faktörleri bulaşmada rol oynar. Bir zamanlar Fransa'da çıkan şap salgını rüzgarla İngiltere'ye bulaşmıştır. Aşılı sığırlar şap virusunu farengeal bölgede birkaç ay tutar.

Patogenez: İnhale edilen virus farenks ve üst solunum yolları lenfoid dokusunda çoğalır. İlk önce farenks mukozasına yerleşerek primer vezikül oluşturur ve orada çoğalır. Daha sonra kan dolaşımına katılarak bütün vücuda yayılarak süt, idrar, solunum sekresyonları, sperma gibi vücut sıvılarını meydana getiren diğer glanduler dokularda ikinci çoğalma gerçekleşir. Hastalığın veziküler döneminde en fazla virus saçılır. En çok sırası ile süt, sperma, idrar ve dışkı virus saçar. Merada bulaşma bu yolla gerçekleşir. Duyarlılığa bağlı olarak inkubasyon dönemi 14 gün kadar olabilir. Ancak bu dönem 2-4 gün arasında değişir. Virus salya, idrar, süt ve dışkıda mevcuttur. İnkubasyon periyodunu tamamlayarak viremi yapar ve klinik semptomlar ortaya çıkmaya başlar. Ağız mukozası, dil, diş eti ve damakta, 24 saat içinde patlayan içi saydam sıvı ile dolu vezikülleri oluşturur. Benzer lezyonlar tırnak arası derisinde, meme başı ve rumen mukozasında da vardır. Koyunlarda deneysel enfeksiyonu takip eden 17-96. saatler arasında beden ısısında artış saptanmıştır. Ağız mukozası, meme başı, tuçırnak ve rumen vezikülleri ikincil niteliktedir. Veziküller çok kısa zamanda patlayarak yerlerini ateş kırmızısı renkte erezyonlara bırakır.

Epitel dokunun stratum spinosum tabakası balon dejenerasyonuna maruz kalır. Hücrelerde ödem sıvısı oluşur. Rumen, retikulum ve omasum epitelinin skuamoz hücreleri yangıya katılır. Danalarda virus miyokardiyal kan hücrelerine affinite gösterir. Özellikle sol ventrikül duvarında makroskopik olarak ortaya konulabilen çizgili sagçhalar (tiger heart) ortaya konur. İskelet kası hücrelerinde hyalin dejenerasyonu şekillenmiştir.

Tırnağın corona bölgesinde ve meme başı serisinde şap lezyonlarının öneöi büyüktür. Çünkü oranı düşük ( yaklaşık %5) olmakla beraber komplikasyona neden olarak hayvanların ayakta duramamalarına veya mastitise neden olur. Tırnak komplikasyonları ayakta duramama, panatriumç ve ilerde tırnak düşmesi şeklindedir. Tırnak düşmesi gerçekleşmeden hayvan kesime gönderilir. Bu lezyonlar dört ayakta birden meydana gelebildiği gibi tek tekte lokalize olabilir. Sonuçta ayakta duramayan hayvanda T. coxae, olecranon, sternum ve dışkı ve idrar ile bulaşık kısımlarda kompresyona bağlı decubitis yaraları, deri gangreni (Gangrena integumenti), otoentoksikasyon, sepsis ve hipostatik pneumonie'den ölümler meydana gelebildiği gibi karkas ekonomik değerini tamamen yitirir. Meme başındaki şap lezyonlarının lopları enfekte ederek mastitis oluşumna neden olur.

Bir sığırcılık işletmesinde körpe buzağılarda ani ölümler görülürse şap hastalığından şüphelenmek yerinde olur. Çünkü körpe buzağılarda viremi döneminde myocarditisten ani ölümler ortaya çıkar. Diğer klinik belirtiler ortaya çıkmadan akut konjestif kalp yetersizliğinden ve asfeksiden hayvanlar ölür.

Semptomlar

Ağız mukozası lezyonları: Akut enfeksiyon aşırı salya ile nitelendirilir. Dil, sert damak ve dudakların iç kısmında sayısız veziküller meydana gelir. Aftlar başlıca ağız mukozası, dil ve rumen mukozasında, tırnak arası derisinde, koronar bantta, meme başı derisi ve vulvada şekillenir. Veziküller hızla parçalanır (1-2 gün). Dil el ile kavrandığında mukoza döküntüleri ele gelir ve yerlerinde erezyonlar kalır. Dili kaplayan mukoza sıyrılır.  Ağız mukozası lezyonlarının iyileşmesi hızlıdır. Vezikül oluşumundan 10 gün sonra pembe renkte fibröz doku yerini alır ve normal dil papillaları meydana gelir. Çünkü Str. germinativum tahrip olmamıştır. Burun akıntısıda mevcuttur. Önceleri mukoid, daha sonra mukopurulent nitelik kazanır.

Meme başı derisi lezyonları: Meme başlarında vezikğller özellikle laktasyondaki ineklerde oluşur. Sağım lezyonlar nedeniyle güçtür. Lezyonlar kolayca enfekte olur ve mastitis ile komplike olabilir. Hoçızla kondüsyon bozulur. Süt verimi kesilir. Aynı şekilde meme başı derisinde oluşan veziküller kısa sürede patlar ve yerlerinde oluşan erezyonlar birkaç gün içinde iyileşir. Ancak mastitis ile komplikasyonda olasıdır.

Tırnak lezyonları: Sığırlarda ayak lezyonları koroner bant ve interdigital bölgede hastalığın başlangıcından beri vezikül ve patlaması sonucu erezyon oluşumu şeklindedir. Veziküller birkaç gün içinde patlar ve erezyonlar bir hafta içinde iyileşir. Çok az bir kısım ayak lezyonlarının tırnağın corium tabakasının ikincil enfeksiyon etkenleri ile komplike olarak tuçırnak düşmesine kadar gider. Bu tip komplikasyonların sağaltımı olmayıp karkasın değerini düşürür. Bu nedenle kesim önerilmesş gerekir.

Miyokardiyal lezyonlar: Danalarda veziküller gelişmeden virus miyokardial kas hücrelerinde yıkıma neden olur. İşletmelerde şap salgını çıkacak şeklinde kabul edilmelidir.

Mortalite, morbidite: Genç ruminantlarda şap hastalığından ölüm oranı %50'ye kadar çıkar. Ancak yaşlı ruminantlarda mortalite oranı %5'i geçmez.

Koyun ve keçide semptomlar: Koyun, keçi ve vahşi ruminantlarda klinik olarak daha hafif seyreder ve lezyonlar daha çok ayak aralarında ve ağızda vezikül tarzındadır. Ayaktaki lezyonlar "laminitis" ile komplike olabilir. Koyunlarda benzer semptomlar yanında titreme, diş gıcırdatma, yürümede isteksizlik, topallık gibi belirtiler görülür. 1-2 gün içinde veziküller patlar ve yerlerinde kırmızı renkte, ağrılı erezyonlar ortaya çıkar. İplikvari salivasyon vardır. Çiğneme, yalanma gibi fizyolojik faaliyetlerden hayvan sakınır. Bu tip ağız, tırnak, meme lezyonları bir hafta içinde kendiliğinden iyileşir ve hayvan sağlığına kavuşur. Ancak yem tüketip, su içmediğinden hayvan canlı ağırlık kaybeder. Küçük ruminantlarda ağız lezyonları dudakların iç yüzü, diş eti ve damakta küçük ve yassı karakterdedir. Domuzlarda da benzer lezyonlar ile nitelendirilir.

Sağaltım: Virusa etkili ve hastalığa özgü bir sağaltım yöntemi mevcut değildir. Lezyonların kısa sürede iyileşmeleri, kontamine olmamaları amacıyla antiseptik ve kemoterapötik uygulamalarında bulunulur. NSAIDs'lar semptomatik iyileşmeyi hızlandırır. Mukoza antiseptikleri ile ağız mukozası yıkanır. İyot içeren çözeltiler uygundur. Aynı şekilde tırnak ve meme lezyonları antiseptiklerle yıkanarak antibiyotikli pomat ve spreylerle lezyonların iyileşmesi sağlanır. Yumuşak ve sulu yem maddeleri verilir.

Korunma: Şap aşılama ve sağlık zabıtası hükümlerini uygulandığında kontrol altına alınabilir. Suş ve alt suş tayini yapılarak hazırlanan aşılardan yararlanılır. Aşı 6 ay etkili olup gerekirse 4 ayda bir tekrarlanabilir. Kolostral pasif transfer sağlanmış danalar yaklaşık 5 ay süre ile korunur. Bu nedenle 4. ayda ilk temel aşılama yapılır. 4 ay ara ile 1 yıl içinde 3 aşı uygulanırsa temel aşılama gerçekleştirilmiş olur.

Hastalık çıkan ahır ve sürülerde ve çevresindeki hayvanların imhasına ve hastalığın seyrettiği ülkelerden başka ülkelere hayvan ve her çeşit ürünün ithalatını yasaklama esasına dayanan bu yöntem kesin çözümdür.

Kaynakça: Bilal, Tarık.Sığır Hastalıkları, Viral Hastalıklar.,2013.,383-389.

Blog bölümünde Zeynel Veisoğlu tarafından yazılmıştır. Üyeliğini aldığında hesabına aktarım sağlanacaktır.